De wereld op de foto
Reizen van Lione en Rene Kolsteren
Oezbekistan
Deel 1. Algemeen en Samarkand
Onbekend maakt onbemind, of misschien moet ik het wel omdraaien: bekend maakt bemind. Want Oezbekistan is land om door velen bemind te worden, zo bijzonder is het, maar in de praktijk zijn er weinig mensen die enthousiast worden voor dit land. De reden: ze kennen het niet. Weinig mensen hebben een idee wat voor land het is of waar het ligt. En belangrijker nog: wat het te bieden heeft. Want dat is heel veel en heel speciaal.
Samarkand
Oezbekistan is een van de Zijderoutelanden van Centraal-Azië en reizen naar deze landen was tot voor kort niet zo heel gebruikelijk. De Zijderoute is de route die vroeger genomen werd om van China naar Europa te komen en omgekeerd. Er werd gehandeld in zijde en allerlei andere zaken die hier niet te krijgen waren, zoals satijn, robijnen, diamanten, parels en porselein.
De landen die langs die route liggen, worden de Zijderoutelanden genoemd. Oezbekistan is er één van. De onbekendheid van Oezbekistan en zijn buurlanden begint te veranderen.
In Oezbekistan zul je weinig natuurschoon aantreffen (op het bergachtige oosten na), of je moet van dorre halfwoestijn houden. Het is een heet en droog land, en in de winter is het er behoorlijk koud. Naar dit land ga je voor de cultuur, de rijke geschiedenis, de Islamitische bouwkunst, de grootsheid en de veelheid daarvan, de sprookjesachtige steden, de vriendelijke mensen. Het is bovendien een rustig en veilig land waar je je ontspannen zult voelen en waar de sfeer goed is en de mensen aardig. Ik ken eigenlijk geen mensen (en ik kan het me ook niet voorstellen) die niet onder de indruk zullen zijn van al de pracht en praal die de steden te bieden hebben. Wij zijn behoorlijk onder de indruk wat wij tijdens onze reis van twee weken gezien en meegemaakt hebben.
Oezbekistan ligt op een belangrijk kruispunt: naar het oosten toe China, naar het westen toe Iran en nog verder ligt Turkije, naar het noorden toe Rusland en naar het zuiden toe India. Preciezer gezegd ligt het tussen de landen Kyrgyzstan, Turkmenistan, Afghanistan, Kazachstan en Tadzjikistan in. Op Afghanistan na allemaal Zijderoutelanden en ooit onderdeel van de Sovjet Unie. Het land is ruim tienmaal zo groot als Nederland. Er wonen 38 miljoen mensen en de bevolking is een van de hardst groeiende ter wereld.
Het land is lange tijd een Sovjetrepubliek geweest. Na het uiteenvallen in 1991 van de Sovjet-Unie ging Oezbekistan verder als onafhankelijk land onder president Islam Karimov. Voor Oezbekistan veranderde er wat dat betreft niet veel omdat Karimov al president was vanaf 1990. In 2016 overleed de dictator Karimov; hij werd opgevolgd door Shavkat Mirziyoyev. Langzaam begint het land zijn eigen identiteit te ontwikkelen en weet het zich economisch op te werken.
Samarkand
In Oezbekistan vind je prachtige oosterse architectuur, kleurrijke bazaars en theehuizen, rondzwervende nomaden, en lege weidse landschappen. Je reist door een deel van de wereld dat op zoek is naar een nieuwe identiteit na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Toerisme wordt dan ook gezien als een welkome inspiratiebron voor de innemende islamitische bevolking. Reizen in Oezbekistan is een avontuur door een land dat weinig mensen nog met eigen ogen gezien hebben.Je kunt dit het nog niet ontdekte hart van Azië noemen. Hoogtepunten van het land zijn de steden Samarkand, Buchara (Boxoro), Khiva en Tasjkent. De hoofdstad Tasjkent was ooit de vierde stad van de Sovjet Unie, na Moskou, St.Petersburg en Kiev. De stad ademt nog altijd een Russische sfeer uit.
Oezbekistan is ontstaan in de Sovjettijd door een aantal, vooral rechte, lijnen te trekken. Stalin zou een verdeel-en-heerspolitiek nastreven. De grenzen gingen dan ook recht door verschillende etnische volkeren. Vooral de Oezbeken en Tadzjieken werden daardoor verspreid over deze twee landen en een deel van de Oezbeken kwam ook in Kirgizstan terecht. Daardoor zijn er nogal eens etnische spanningen geweest, onder andere in Osh in Kirgizstan, dichtbij de grens met Oezbekistan. In het noorden van Oezbekistan wonen weer relatief veel mensen uit Kazachstan, het enorme land ten noorden van Oezbekistan.
Samarkand
In Oezbekistan komen daardoor verschillende talen voor: Oezbeeks, de officiële taal, behorend tot de Turkse taalgroep. Daarnaast spreken veel mensen Tadzjiek, dat gerelateerd is aan het Farsi uit Iran. En door de vroegere Russische overheersing, toen Russisch verplicht was als officiële taal, spreken nog heel veel mensen deze taal. Een bonte mengeling dus.
Het land grenst nergens aan zee. Er heerst dan ook een landklimaat. In de winter kan het flink koud zijn en valt er wat sneeuw. Maar heel veel is dat niet en buiten de winter valt er sowieso weinig neerslag. De zomers kunnen ronduit heet zijn met temperaturen die geregeld oplopen tot boven de 40 ºC. Overigens zijn er streken waar het zomers beter vertoeven is. Met name in de berggebieden in het oosten zijn de zomerse temperaturen vaak een stuk aangenamer. Om die reden gaan Oezbeken in de vrije tijd naar de bergen om er verkoeling te zoeken en te genieten van een uitgebreide picknick.
Het land is rijk aan grondstoffen, zoals aardgas, steenkool, koper, goud en verschillende mineralen. Betrekkelijk veel mensen zijn nog afhankelijk van de landbouw: groente, fruit, zijde, wijn.
Oezbekistan is de tweede grote katoenproducent van de wereld. Hierbij is veel water nodig, en de Sovjets meenden dit water te moeten onttrekken aan het destijds enorme Aralmeer ten behoeve van een steeds grotere katoenproductie. Stalin wilde de katoenproduktie fors opvoeren en meende in het leegzuigen van dit enorme meer (enkele malen Nederland) de oplossing gevonden te hebben. De irrigatie heeft dit meer gedecimeerd. Het achterblijvende water is steeds zouter geworden en bevat veel landbouwgif. De visserij is er voor een groot deel onmogelijk geworden. Er liggen nu nog twee kleine meertjes, een fractie van wat het ooit was. Mensen werden ziek (het werd hier onleefbaar) en/of trokken weg uit dit landsdeel (Karakalpakstan). Een ecologische ramp van de eerste orde, met dank aan de hebzucht van de Sovjets. Door een slechte verdeling van de welvaart leeft een belangrijk deel van de bevolking onder de armoedegrens. De situatie verbetert langzaam.
Dit was een tipje van de sluier opgelicht, die over Oezbekistan ligt. De eerste stad die we bezoeken is de op één na grootste stad van het land, Samarkand. We vliegen er naar toe met een overstap in Istanbul. Beide vluchten duren ruim 3,5 uur, zodat je in totaal 7 uur moet vliegen om in Oezbekistan te komen.
Samarkand
Net als de handelaren uit het westen en het verre oosten wordt deze adembenemende stad vereerd door dichters en toneelschrijvers, en tegenwoordig door de toeristen. Veel bezoekers staan versteld van de majestueuze grandeur van Samarkand en dat zal bij ons niet anders zijn. Kleine kans dat je onbewogen blijft onder al de pracht en praal die de steden te bieden hebben.
Samarkand noemt zich niet zonder trots ‘World cultural tourism capital’. Misschien wat overdreven maar het laat zien hoe veel de inwoners om hun stad geven. De stad oogt keurig, netjes, opgeruimd. Nergens graffiti of rommel op straat. Er is veel groen en daartussen zijn de culturele schatten te vinden. De toerist of bezoeker voelt zich hier heel welkom. De stad heeft ruim 600.000 inwoners. De meeste inwoners zijn Tadjzieken. Tadjzikistan ligt niet zo heel ver van Samarkand. Iets dergelijks vind je ook in het noorden. Verreweg de meeste mensen zijn daar Kazachen. Kazachstan ligt er juist vlakbij.
We rijden door de schone, redelijk modern ogende stad, die net wakker aan het worden is. Het is vijf uur als we aankomen en we pakken eerst een paar uren slaap. Daarna gaan we de stad in.
Het bekendst in Samarkand is ongetwijfeld Registan, een groot plein dat door sommigen als het mooiste plein ter wereld wordt beschouwd met fraaie, goed bewaarde madrassa’s (Koranscholen), waarvan veel ruimtes nu zijn ingericht als souvenirwinkeltjes. Kleine ruimtes die vroeger dienden als slaapplaatsen voor studenten van de Koranschool herbergen nu allerlei fraaie en minder fraaie hebbedingetjes. Dit complex wordt door velen gezien als het mooiste complex van Koranscholen in de islamitische wereld. Ook van binnen zijn de drie Koranscholen een lust voor het oog. Als wij er ’s morgensvroeg komen, is het gelukkig nog rustig. We kunnen ongestoord genieten van alle pracht en praal. Dat zal die avond wel anders zijn. Het is een absolute must om met zonsondergang op het plein te zijn om samen met de lokale bevolking van de laatste zonnestralen te genieten en daarna van de prachtige lichtshow. Een ervaring die, wat ons betreft, zijn weerga niet kent.
De oudste madrassa is de Ulughbek Madrassa uit de vijftiende eeuw. De andere twee, de Sher Dor Madrassa en de Tilla Kari Madrassa, zijn gebouwd in de zeventiende eeuw. Ulughbek was de kleinzoon van Timur Lenk. Hij was heerser over zijn rijk maar ook een belangrijk astronoom en wiskundige. In Samarkand liet hij een enorm observatorium bouwen.
Vanaf het Registanplein begint onze wandeling door oud Samarkand. De stad is ruim opgezet en we wandelen over een rustig groen traject, dat speciaal is opgezet om de belangrijkste attracties op een gemakkelijke manier met elkaar te verbinden, zodat de toeristen al kuierend alles rustig kunnen bekijken. Geen verkeer, geen geraas, gewoon ontspannen wandelen.
Buchara, paleis van de laatste emir
Niet ver van het Registanplein brengen we een bezoek aan Gur-e Emir, het paleisachtige mausoleum dat de laatste rustplaats is van de machtige Timoer Lenk en twee van zijn zonen. De weelderige ornamenten en de historische betekenis van deze plek raken ons, en we zijn getuige van de erfenis van deze iconische heerser uit de geschiedenis van Centraal-Azië. Met de afsplitsing van Oezbekistan van de voormalige Sovjet Unie, 34 jaar geleden, is Timoer naar voren geschoven als de 'Vader des Vaderlands'. Lenin of Stalin hadden afgedaan. Je komt Timoer eigenlijk overal tegen en hij is zeer populair in dit land. Veel van de bouwwerken die je hier kunt zien zijn van zijn hand of stammen in ieder geval uit zijn tijd.
Buchara
Toch heeft deze Oezbeekse held een bloederige reputatie: hij was een wreed heerser. Hoewel hij ook al in Shakhrisabz een mausoleum voor zichzelf had laten bouwen ligt Timoer Lenk hier begraven samen met zijn kleinzoon Ulughbek. Zijn stoffelijk overschot bevindt zich in een groene stenen kist. Op het graf van Timoer Lenk stond geschreven: ‘Wie dit opent zal worden verslagen door een vijand erger dan ik.’ De Russische antropoloog Mikhail Gerasimov trok er zich niets van aan en opende het graf. Het resullaat was dat de volgende dag de Duitse troepen Rusland binnen.vielen.
Buchara
Zoals gezegd wordt Timoer in Oezbekistan als een held beschouwd. Onder zijn bewind kende Oezbekistan een grote bloei en macht. Timoer Lenk werd geboren in Kesh, dat tegenwoordig bekendstaat als Sjahrisabz (omgeving van Samarkand). Hoewel hij Turkse wortels had, probeerde hij de vroegere macht van de Mongolen te herstellen. Timoer was heel zijn leven voornamelijk op oorlogspad en bleef zelden langer dan een paar jaar op dezelfde plaats. Hij wist een nieuw rijk te creëren op de fundamenten van het ineengestorte Mongoolse Rijk. Hij was een militair genie en verloor geen enkele veldslag nadat hij in 1370 volledig aan de macht was gekomen Hij zette echter nooit een effectief opererende regering neer in de veroverde gebieden. Daardoor ontstond er in die gebieden snel weer onrust en opstand. Timoer moest deze gebieden dan weer opnieuw veroveren. Meestal ging dit gepaard met grote wreedheden, zoals het bouwen van torens met afgehakte hoofden.
Buchara
Timoer werd daardoor van China tot West-Europa berucht en gevreesd. Gedurende zijn constante oorlogsvoering zijn miljoenen mensen om het leven gekomen en raakten hele regio’s ontvolkt. Schattingen van het dodental lopen uiteen van 7 miljoen tot 20 miljoen. Centraal-Azie heeft wat dat betreft sowieso een roerige geschiedenis: 150 jaar eerder heerste Dzjengis Kahn hier, een wrede Mongoolse heerser die een wereldrijk wist op te bouwen, dat zich uitstrekte van China tot aan de Balkan. Ook in de jaren van Kahn is er bijzonder veel bloed gevloeid in deze streken.
Het mausoleum van Timoer Lenk bezoeken is zeker een must-do. Het maakt indruk te weten dat de grote heerser hier ligt.
Buchara
We brengen verder een uitgebreid bezoek aan de schilderachtige Bibi-Khanum-moskee, een meesterwerk dat tussen 1399 en 1405 werd gebouwd ter ere van de favoriete vrouw uit de harem van Timoer Lenk, de Chinese Bibi Khanum. De moskee is een opvallend voorbeeld van islamitische architectuur met zijn prachtige details en grootsheid. De Bibi Khanum maakt een enorme indruk op ons, en moet dit op iedere bezoeker maken. Het is onvoorstelbaar groot en mooi hier. Het is bijna een stad in een stad.
Buchara
Naast de Bibi Khanum Moskee is er nog een groot aantal bezienswaardigheden in Samarkand, We noemen de Siyub Bazaar met de drukte en kleur die je van een bazar mag verwachten, Hazrat Khizr Moskee (origineel dateert uit de 7e eeuw maar is in de tweede helft van de 19e eeuw volledig gerestaureerd), Kazi Zade Rumi mausoleum (Kazi Zade Rumi was een astronoom en wetnschapper uit de 16e eeuw) en Mauzoley Amira Burunduka. Het verveelt niet, want hoewel het op het oog allemaal op elkaar lijkt, is dit zeker niet zo en is ieder object weer een nieuwe verrassing.
Buchara
’s Avonds rond half negen is het inmiddels zo donker geworden, dat de lichten aan kunnen. Ook bij het Registanplein. Het Registan dat we die ochtend al bezocht hebben is een wereldwonder op zich (vreemd dat dit niet tot één van de wereldwonderen gekozen is, maar de Oezbeekse lobby zal niet sterk genoeg geweest zijn, of is er gewoon niet eens geweest). Dit is echt iconisch en heeft op ons dezelfde impact als de andere beroemdste plekken van de wereld. Het plein lijkt nu nog groter door de enorme mensenmassa: vooraan staat iedereen, maar op de trappen naar achteren zitten de mensen. Als je het plein vanaf een afstandje overziet, zie je een enorme massa mieren in een sprookje uit 1001 nacht. Het is een zwoele avond, de sfeer is bijzonder goed. Er wordt een lichtspel opgevoerd, waar wij niet veel van begrijpen. Maar de steeds veranderende belichting en kleuren op de gebouwen zijn sprookjesachtig mooi. Al met al een belevenis waar we bijzonder van genoten en die absoluut niet te missen is in deze stad.
Yurt camp
Samarkand - Aydarkul meer - Kyzylkum woestijn (260 km)
We rijden de volgende dag de stad uit en passeren een groen, vruchtbaar landbouwgebied en zelfs wat industrie, aan weerszijden van de Zeravshan rivier. Buiten deze strook is het woestijn. Het is ruim 250 km naar de plek in de grote Kyzulkum woestijn, waar we de komende nacht gaan doorbrengen. Woestijn is een groot woord, het is kaal en droog met wat kleine dorre struiken. Het is leeg, maar het is zeker geen Sahara. We bereiken na enkele uren het meer Aydarkul. Je kunt hier zwemmen maar wij pakken even een ligbedje aan het strand. Vlakbij is ons yurtkamp, een terrein met enkele basisvoorzieningen en een twintigtal ronde nomadententen, de yurts. Hier wordt ons een bijzondere overnachting beloofd. Heel speciaal is het niet, het is niet authentiek. Het is duidelijk een toeristische attractie en hoewel alles heel basic is, ook de bedden, krijgen we niet echt de ervaring van het slapen in the middle of nowhere. Het is aan de andere kant ook weer geen onaardige ervaring. Spannend is het wel om in het pikkedonker met je zaklamp een heel stuk te lopen naar de toiletten, wetende dat schorpioenen en zo hier heel gewoon zijn.
Buchara
Gijduvan - Buchara (280 km)
Op weg naar Buchara (Boxoro in het Oezbeeks), waarvan de geschiedenis terug gaat tot wel 2500 jaar geleden. We maken een tussenstop in het pittoreske pottenbakkersdorpje Gijduvan. Dit dorpje staat bekend om zijn rijke keramische tradities die al eeuwenlang worden doorgegeven. In het hart van Gijduvan bezoeken we een fabriekje/werkplaats, waar getalenteerde ambachtslieden hun vaardigheden in het creëren van unieke keramiek demonstreren. We zien hoe deze kunstenaars met de hand prachtige keramische stukken vormen, beschilderen en decoreren. Het is een fascinerend schouwspel.
Buchara
Daarna bezoeken we, even buiten de stad Buchara, Sitorai Mokhi-Khosa, de zomerresidentie van de laatste emir. Een betoverende bestemming die een beetje inkijk biedt van de weelderige levensstijl van de emirs van Bukhara. In de 19e eeuw begon emir Mir Sayyd Muhammad Alim Khan met de bouw van een nieuw paleis op de plek, waar een vorige versie had gestaan. Volgens de legende wijdde de emir dit paleis aan zijn geliefde vrouw, Sitora. De bouw, die meerdere jaren duurde, resulteerde in een residentie van ongeëvenaarde schoonheid. Architecten uit Bukhara, opgeleid in Rusland, mengden vakkundig oosterse en westerse stijlen in hun creatie. Nadat de vrouw van de emir overleed, werd het paleis Sitorai Mokhi-Khosa genoemd, wat uit het Tadzjieks vertaald kan worden als "Ster, zoals de Maan." Helaas onderging dit paleis hetzelfde lot als zijn voorganger en werd het verwoest. Het huidige Sitorai Mokhi-Khosa Paleis werd gebouwd tussen 1912 en 1918 in opdracht van de laatste emir van Buchara, Mir Sayyd Muhammad Alim Khan. De bouw werd uitgevoerd door de beste Buchara ambachtslieden van die tijd, samen met twee Russische ingenieurs, Margulis en Sakovitch.
Buchara
Het hoofdgebouw van het paleis bestaat uit verschillende ontvangstruimtes en de privévertrekken van de emir. Speciale aandacht werd besteed aan de Witte Zaal, versierd door de beroemde meester usto Shirin Muradov, die later werd geëerd met een monument op het paleisterrein. Naast het hoofdgebouw omvat het zomerpaleis een theesalon, een kleine minaret en een gastenverblijf, allemaal rijkelijk versierd met gouden vlechtwerk. In 1927, kort na de val van het emiraat Buchara, werd het paleis omgebouwd tot een museum. De tentoonstellingen zijn in de loop der jaren regelmatig veranderd. Tegenwoordig is het museum gevestigd in het Museum of Arts and Crafts. In de afgelopen eeuw is Buchara aanzienlijk uitgebreid en het Sitorai Mokhi-Khosa Paleis ligt nu op slechts 4 kilometer van de buitenwijken van de stad. De residentie van de laatste emir van Buchara, waar pauwen nog steeds rond paraderen zoals ze dat honderd jaar geleden deden, verwelkomt bezoekers met weerspiegelingen van zijn vroegere pracht, alsof het nog steeds klaar is om royalty's en buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders te ontvangen. Dit paleis is eigenlijk niet te missen op ieders Oezbekistanreis.
Voor het vervolg zie Oezbekistan 2
